Historia

przez · Opublikowano · Zaktualizowano

 

Ziemie obszaru LGD N.A.R.E.W. zasiedlane były od zawsze przez ludność różnych kultur. Badania archeologiczne wskazują na aktywność człowieka już w paleolicie, kiedy rejon gmin nadnarwiańskich został zasiedlony przez pierwsze gromady ludzkie. W okolicach Suraża znaleziono ślady łowców reniferów z I wieku p.n.e. oraz ślady osadnictwa Celtów z II- III wieku naszej ery. Działające w Surażu prywatne muzeum archeologiczne posiada liczne zbiory dowodzące bogatej historii ziem nadnarwiańskich.

Pierwsze wzmianki świadczące o osadnictwie na obszarze LGD N.A.R.E.W. pochodzą z wczesnego średniowiecza. Na terenach tych funkcjonował już wtedy gród warowny położony koło Tykocina. W pobliżu dzisiejszej miejscowości Sierki, zwany Zamczyskiem, który w okresie od XI do XIV wieku spełniał funkcję mazowieckiego grodu rzędu kasztelańskiego. Gród warowny w Surażu, należał do książąt ruskich. W XIII wieku Suraż był najeżdżany przez Tatarów, a zamek niszczony i odbudowywany. W 1382 roku Władysław Jagiełło, doceniając rolę Suraża i ziem podlaskich, podpisał z Von Kniprode układ pokojowy, na mocy którego Suraż, Bielsk i Drohiczyn miały być przez 10 lat wolne od najazdów krzyżackich. W 1445 Suraż otrzymał prawa miejskie, z czego bardzo dumni są mieszkańcy miasta.

W XII i XIII wieku tereny gmin objętych Partnerstwem N.A.R.E.W. leżały na pograniczu polsko-jaćwiesko-ruskim i były pokryte puszczą zamieszkałą przez drwali, bartników, smolarzy, bobrowników i ludnością parającą się zbieractwem i łowiectwem. Tubylcy byli świadkami licznych bitew rozgrywających się na tle różnic polsko-jaćwiesko-ruskich. Rzeka Narew była centrum skupiającym ludy i przyczynkiem rozwoju działalności gospodarczej i społecznej.

W XV w. Tykocin będący częścią księstwa mazowieckiego rozwinął się z osady podgrodowej do rangi miasta na pograniczu Mazowsza i Wielkiego Księstwa Litewskiego. W tym samym czasie, z nadania księcia Janusza Mazowieckiego została założona osada Kobylino składająca się z kilku wiosek zamieszkałych wyłącznie przez szlachtę. Z tego też okresu pochodzą pierwsze wzmianki na temat Kurowa.

W 1443 roku Kazimierz Jagiellończyk wykupił ziemie nadnarwiańskie od księcia mazowieckiego i włączył je do Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1464 roku w Daniłowie koło Suraża mieszkało kilka rodzin o nazwisku Łappa, z którego później najprawdopodobniej powstała nazwa miejscowości Łapy. W XV wieku wieś Kobylin- Borzymy stała się gniazdem rodowym Kobylińskich, a leżąca po przeciwległej stronie Narwi Choroszcz stała się własnością Iwana Chodkiewicza, bojara z Kijowszczyzny. Majątek choroski należący później do Aleksandra Chodkiewicza, syna Iwana, rozwijał się w XV wieku bardzo intensywnie, głównie za sprawą dobrej ręki zarządcy i bogactw otaczającej Choroszcz puszczy. Z czasem w dobrach Chodkiewiczów powstały Ruszczany, Zastawie, Sienkiewicze, Barszczewo, Jeroniki, Żółtki i młyny młynarzy Dzikich (Dzikie). W 1471 roku w Sokołach po utworzeniu parafii wzniesiono pierwszą świątynię.

Wraz z nadejściem XVI wieku, na ziemiach nadnarwiańskich, zaczęły się rozwijać kolejne osady i powstawać nowe majątki. W 1515 roku nad rzeką Turośń powstała siedziba dworska założona przez Jerzego Raczko Purzyckiego, sędziego ziemskiego bielskiego. Niedługo potem Maciej z Krajny herbu Topór, otrzymawszy dobra ziemskie z nadania króla Zygmunta Starego, założył Buzuny, kolejny dwór nad Turośnią.

Za sprawą unii polsko-litewskich, odzyskania dostępu do morza, przewadze politycznej nad Krzyżakami oraz rozwoju produkcji i eksportu zboża, wiek XVI był dla Rzeczypospolitej okresem szybkiego postępu gospodarczego i pomimo licznych sporów szlachecko- magnackich, był to okres zakorzeniania świadomości narodowej, zwłaszcza wśród szlachty. Polskie miasta usytuowane na terenach Podlasia, w dobie rozwoju handlu i rzemiosła stanęły przed problemem braku tradycji mieszczaństwa. W 1522 roku Olbracht Gasztołd, właściciel Tykocina, sprowadził do swojego miasta Żydów grodzieńskich. W ówczesnych czasach ta praktyka okazywała się stymulująca dla rozwoju organizmów miejskich, głównie za sprawą posiadanej przez Żydów kultury handlowej, która z czasem miała być nabywana przez rodowitych mieszkańców. Wkrótce potem nastąpił pomyślny rozwój gminy żydowskiej kontynuującej swoją działalność na tym terenie, aż do tragicznych wydarzeń w połowie XX wieku.

Zróżnicowanie ludności pod względem etnicznym i wyznaniowym rysowało się również w Choroszczy. Mnisi wznieśli w tym mieście (prawa miejskie nadane w 1507 roku) cerkiew i otaczali opieką ludność wiary greckiej. Po powrocie Choroszczy w ręce Chodkiewiczów, w mieście pojawili się Żydzi, których działalność zabezpieczyła rozwój gospodarczy włości choroskich. W inny sposób zabezpieczano majątek w okolicach wsi Kobylin- Borzymy, Kurowo i Waniewo, gdzie ok. 1521 roku chcąc chronić przeprawy przez Narew usypano szaniec nazwany przez okoliczną ludność „Koziołkiem”. Ruiny tej fortyfikacji istnieją do dzisiaj, można je zobaczyć przepływając przez Narew łodzią.

W 1569 roku po podpisaniu traktatu Unii Lubelskiej, tereny nadnarwiańskie wraz z całym Podlasiem, zostały włączone do Korony. Zyskał na tym zwłaszcza Tykocin, który stał się grodem królewskim, odwiedzanym często przez kolejnych władców: Zygmunta Augusta, Zygmunta III i Władysława IV.

W międzyczasie stolica Powiatu Ziemi Bielskiej – Suraż, został w 1533 roku nadany Królowej Bonie. Miasto rozwijało się dynamicznie przyczyniając się do powstawania wokół niego następnych miejscowości (Zawyki – 1558). Po wejściu do obszaru Korony, Suraż zyskał na znaczeniu- ustanowiono w nim sądy ziemskie. W końcu wieku powstał majątek Łapy Barwiki (obecnie jego obszar stanowi centralną część Łap), którego właścicielem był Bogusław – syn Serafina Łapy.

Wiek XVII to okres wojen polsko- szwedzkich, polsko- rosyjskich i podupadania ekonomicznego państwa. Główne miasta obszaru nadnarwiańskiego doznały dość dużych szkód na skutek walk wojsk polskich i szwedzkich. Zamek tykociński został podczas potopu szwedzkiego zdobyty przez wroga, a w 1657 roku podczas zdobywania go przez wojska Rzeczypospolitej, Szwedzi częściowo wysadzili go w powietrze. W 1661 roku w Tykocinie przebywał Stefan Czarniecki, bohater wojen szwedzkich, któremu król Jan Kazimierz przekazał dobra tykocińskie. Tragiczne wydarzenia nie ominęły Choroszczy- podczas pożaru w 1683 roku spłonęło całe miasto- 600 domów, klasztor, kościół i cerkiew. Ciągłe zmiany dotykały majątek waniewski wraz z Kurowem, włości często zmieniały właścicieli, aż w końcu dostały się w ręce Orsettich. Istniejący nieopodal Kurowa wspomniany wcześniej fort ziemny „Koziołek” był świadkiem licznych walk polsko- szwedzkich spełniając swą funkcję do końca.

Wiek XVIII to okres dalszego kryzysu politycznego Rzeczypospolitej. Warto jednak zauważyć, że na obszarach nadnarwiańskich osiemnaste stulecie odznaczyło swoje niejednokrotnie pozytywne piętno. W 1709 roku zniszczone po pożarze dobra choroskie przeszły na własność hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego. Nowy właściciel wybudował tam swoją letnią rezydencję. Ufundował murowany barokowy kościół dominikanów, szpital – przytułek i unicką cerkiew. Do Branickiego należał również Tykocin, w którym hetman poczynił wielkie inwestycje budowlane, w duchu zasad barokowej urbanistyki i architektury. Zbudował tam zespół budynków służących handlowi zbożem i rozbudował infrastrukturę miejską. Włości Branickiego rozwijały się prężnie, zwłaszcza z powodu dużych inwestycji. Były również terenami zamieszkałymi przez ludzi o różnych wyznaniach: katolickim, grekokatolickim, żydowskim. Miasta Choroszcz i Tykocin były ośrodkami gospodarczymi, kulturalnymi i religijnymi. Jan Klemens Branicki nadawał przywileje przybywającym z innych zakątków kraju rzemieślnikom, artystom, duchowieństwu.

Koniec wieku XVIII to dla Polski lata tragiczne. W 1795 roku wszystkie tereny objęte dziś inicjatywą N.A.R.E.W. trafiły do zaboru pruskiego.

 

W wieku XIX lewobrzeżne ziemie nadnarwiańskie (Tykocin, Kobylin Borzymy, Sokoły i Łapy), na mocy traktatu w Tylży, z 1807 roku przeszły w granice Księstwa Warszawskiego, a prawobrzeżne (Choroszcz, Turośń Kościelna i Suraż) w granice Rosji. W 1815 na mocy ustaleń Kongresu Wiedeńskiego Księstwo Warszawskie stało się Królestwem Polskim. W 1812, roku przez tereny nadnarwiańskie przeszły oddziały napoleońskie. Trakt napoleoński można zwiedzać do dziś. W 1827, roku Sokoły dzięki staraniom właścicielki, Marianny z Kruszewskich Markowskiej uzyskały prawa miejskie.

Za wspieranie powstania styczniowego na miasto Suraż spadły represje, polegające na nałożeniu przez władze kontrybucji w wysokości 1000 rubli płatnych w ciągu godziny i pozbawieniu praw miejskich. W 1867 roku prawa miejskie odebrano również Sokołom.

W 1832 roku majątek Kurowski, leżący dziś w gminie Kobylin Borzymy przeszedł w ręce Stefana Roztworowskiego, który prężnie go rozwijał (w 1865 roku majątek liczył ok. 990 ha). Leżące po drugiej stronie Narwi dobra choroskie, po śmierci księżnej Branickiej, zostały sprzedane rodzinie Mostowskich. W 1840 roku, w Choroszczy, powstała największa fabryka sukienniczo – kapelusznicza w regionie. Wraz z rozwojem fabryki zmieniała się struktura kulturowa i wyznaniowa choroskiej społeczności. W 1886 roku z ogólnej liczby 1512 mieszkańców 765 było wyznania mojżeszowego, ponad 300 katolików, około 200 ewangelików i około 200 prawosławnych. Leżący w północnej części obszaru N.A.R.E.W. Tykocin, w wieku XIX należał do rodów Potockich i Rostworowskich.

W latach 1861 – 1862 zbudowano odcinek kolejowy Łapy – Białystok, będący częścią magistrali warszawsko – petersburskiej. Jednocześnie w Łapach powstał okazały dworzec kolejowy, później we współpracy francusko- belgijskiej stworzono warsztat bieżącego przeglądu parowozów Depo. Wraz z budową Depo rozpoczęła się nowa historia szlacheckich zaścianków Łap. Po zbudowaniu linii kolejowej Brześć- Ostrołęka- Grajewo- Łapy miasto stało się strategicznym węzłem kolejowym. Powołano do życia męską Szkołę Żelazno- Drogową, w której nauka trwała dwa lata.

W XX wieku ziemie nadnarwiańskie były targane kolejnymi zmianami losu. W latach I Wojny Światowej, w 1915 roku, leżący na południu Suraż uległ całkowitemu zniszczeniu. Choroska fabryka sukienniczo – kapelusznicza wraz z wybuchem wojny, na skutek zastoju gospodarczego i zniszczeń, przestała istnieć. Liczba mieszkańców gminy Choroszcz zmniejszyła się w tamtym czasie o ponad połowę.

W latach międzywojennych najlepiej rozwijającym się miastem nadnarwiańskim były Łapy, zwłaszcza za sprawą rozbudowy warsztatów kolejowych. W latach 1921- 1926 w Łapach zamieszkało wielu fachowców kolejnictwa, inżynierów budowlanych, specjalistów budowy maszyn, po rozbudowie zakładów nastąpił duży napływ mieszkańców okolicznych miejscowości. Łapy stały się nowoczesnym miastem przemysłowym zamieszkiwanym przez robotników i specjalistów wyższego szczebla. Lata 30 XX wieku to okres diametralnych zmian dla Choroszczy. W 1930 roku, na skutek starań dr Zygmunta Brodowicza, w choroskich budynkach pozostałych po wygasłej w początkach I Wojny Światowej fabryce włókienniczej, otwarto szpital psychiatryczny. Placówka ta wpłynęła na szybki rozwój miasta w czasach dwudziestolecia międzywojennego i stała się jego nieodzowną częścią do dnia dzisiejszego.

W miarę rozwoju Łap i Choroszczy, Suraż, niegdysiejsza Stolica Powiatu Bieleckiego, jedna z najstarszych miejscowości Podlasia, próbowała odrodzić się po tragicznych wydarzeniach I Wojny Światowej. Niestety miasto nigdy już nie powróciło do czasów swej dawnej świetności, a w 1935 roku odebrano Surażowi prawa miejskie.

Inaczej było z Kurowem, które w 1936 roku kupili Bolesław i Maria Zakrzewscy. Na skutek poczynionych przez nich inwestycji majątek Kurowski, aż do wybuchu II Wojny Światowej, sprawnie funkcjonował i rozwijał się. Po wybuchu wojny Kurowo zajęła Armia Czerwona, a władze radzieckie zorganizowały w opustoszałym dworku Zakrzewskich sierociniec. Okoliczny majątek przekształcono w kołchoz. Od 1941 roku dworkiem zarządzała administracja niemiecka i może na skutek tego, majątek Kurowski nie ucierpiał podczas wojny i przetrwał do dzisiejszych czasów.

O wiele tragiczniejsze wydarzenia miały miejsce w Choroszczy. W latach 1939 – 1941 sowieci wywieźli w głąb Rosji znaczną część pacjentów szpitala psychiatrycznego. Resztę z nich rozstrzelali po 1941 roku hitlerowcy. Masowe groby, kryjące ponad 4000 ofiar (ułomnych, cywilów, partyzantów, duchownych) znajdują się w pobliskim lesie w Nowosiółkach. Tragiczną historię posiada również Tykocin, miasto zamieszkałe w dużej mierze przez Żydów. Niemiecki okupant zamordował tam około 1700 osób wyznania hebrajskiego, a ich mogiły zlokalizowano w lesie, w okolicach Łopuchowa. W 1993 roku w Izraelu ukazała się książka cudem ocalałego Abrama Kapicy opisująca wydarzenia mające miejsce w okolicach Tykocina i Łopuchowa 25 i 26 sierpnia 1941 roku.

Po tragicznych latach II Wojny Światowej gminy nadnarwiańskie rozwijały się w strukturach PRL-u. W 1950 roku Sokołom i Tykocinowi odebrano prawa miejskie. Po zweryfikowaniu strat wojennych okazało się, iż w niemal nienaruszonym stanie zachowały się dobra kurowskie – budynki gospodarcze, park, młyn motorowy. Na bazie ocalałego majątku stworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne Kurowo, które odgrywało dużą rolę w gospodarce hodowlano – nasiennej regionu. Od 1996 roku w dworku kurowskim mieści się siedziba Narwiańskiego Parku Narodowego. W 1993 roku Tykocinowi zwrócono prawa miejskie, gmina ta staje się przykładem rozwoju turystyki w regionach górnej Narwi.